2025-03-12

 ستراتیژی ڕاوێژکاران و ڕێوشوێنی حکومەت لە بازاڕی خانووبەرەی هەرێمی کوردستان

 

کەرتی خانووبەرە ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە پشتیوانیکردنی ئابووریدا ، جا لە وڵاتانی پێشکەوتوو بێت یان لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا. وەبەرهێنانی خانووبەرە بە یەکێک لە کەرتە سەرەکیەکان هەژماردەکرێت بۆ ڕاکێشانی سەرمایە بەهۆی سەقامگیری ڕێژەیی و توانای دابینکردنی داهاتی درێژخایەن. لە ئابوورییە تازە گەشەسەندووەکانی وەک عێراق و هەرێمی کوردستان، کەرتی خانووبەرە بزوێنەرێکی سەرەکییە بۆ گەشەسەندنی ئابووری و بەشداری دەکات لە ڕەخساندنی هەلی کار و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری و هاندانی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. بەڵام فراوانبوونی ئەم کەرتە بەشێوەکی هەڕەمەکی دەبێتە هۆی مەترسی ئابووری گەورە، دیارترینیان بڵقی خانووبەرەیە.

لە ڕاستیدا ، کەرتی خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان لە ساڵانی ڕابردوودا بووژانەوەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، بەتایبەتی لەگەڵ زیادبوونی خواست لەسەر خانووبەرە لە ئەنجامی ئاوارەبوون ژمارەیەکی زۆری هاوڵاتی لە پارێزگاکانی دیکەی عێراق  بۆ  هەرێمی کوردستان بەهۆی نائارامی ئەمنی و سیاسییەوە. وە لەبەرامبەردا دامەزراوەکانی  وەبەرهێنانی حکومەت ڕۆڵێکی سەرەکییان هەبوو لە هاندان و پێدانی مۆڵەتی پڕۆژەی نوێی نیشتەجێبوون. بەڵام لەبەر نەبوونی پلان و خێرایی  لە پەرەپێدانی سێکتەرەکە و کەم ئەزموونی حکومەت بووە هۆیی  سەرهەڵدانی چەندین کێشە وەک هەڵاوسانی نرخ و خراپی کوالیتی هەندێک پڕۆژە، و چێهێشتن  و تەواونکردنی جەندین پرۆژە ئەمەش وایکرد بێ متمانەی  کڕیارو و  سستی بازاڕ دروستببێ وە ئەمەش ترسی لە نزیکبوونەوەی بڵقی خانووبەرە دروستکردوو.

بڵقی خانووبەرە دۆخێکی ئابوورییە کە نرخی خانووبەرە لە بەهای ڕاستەقینەی خۆی  زیاتر بەرزدەبێتەوە  بۆ ئاستێک کە لە ڕووی ئابوورییەوە هیج پاساوێکی نیە بەڵکو کاتیە بە نەمانی هۆکارە لاوەکیەکان ، بڵقەکە دەتەقێتەوە و دەبێتە هۆی دابەزینی بەرچاوی نرخەکان و زیانێکی گەورە بۆ وەبەرهێنەران ، بەتایبەتی ئەوانەی بەبێ ڕاوێژکاری خاوەن ئەزموون وەبەرهێنانیان کردووە.

واتە بەرزبوونەوەکە  بەهۆی خواستی ڕاستەقینە نیە وەکو

 ‌١- بەرزبوونەوەی سروشتی رێژەی دانیشتوان ٢- باش بوونی ئاستی داهاتی تاکە کەس  ٣-کرانەوەی وڵات (هەرێم)  لە رووی بازرگانی و گەشتیاری  .. هتد.

 

هەندێک لە هۆکارەکانی دروستبوونی بڵقی خانووبەرە لە هەرێمی کوردستان:

- خواستێکی کتوپڕ و زۆر ( لەڕابردودا): وەکو ئەوەی لە دوای قەیرانی داعش ڕوویدا، هەرێمی کوردستان ڕووبەرووی لێشاوی زۆری خێزانە عێراقییەکان بۆوە  وەکو ناوچەیەکی ئارام، ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی خێرای  خواست لەسەر خانووبەرە بەتایبەتی یەکەکانی پرۆژەکانی نیشتەچێبوون .

- نەبوونی ڕێکخستن: نەبوونی چاودێری توندی حکومەت لەسەر بازاڕی خانووبەرەی پرۆژەکان بووە هۆی بەرزبوونەوەی ناڕاستەقینەی نرخ بەبێ هەڵسەنگاندنی ورد بۆ بەهای خانووبەرە.

- سپیکردنەوەی پارەی ناڕاستەوخۆ: لە هەندێک حاڵەتدا، ڕۆیشتنی پارە بۆ کەرتی خانووبەرە ڕەنگە ئامرازێک بێت بۆ سپیکردنەوەی پارە، ئەمەش بووە هۆی بەرزکردنەوەی نرخەکان بۆ ئاستێکی ناڕاستەقینە.

- ئاسانکارییەکانی حکومەت: فراوانبوونی خێرای پڕۆژەکانی نیشتەجێبوون بەبێ ڕەچاوکردنی پێویستی خواستی ڕاستەقینە و بەهای موڵکەکان، ئەمانەش بوونە هۆی هەڵاوسانی بازاڕی خانووبەرە.

 

ڕۆڵی ڕاوێژکارانی خانووبەرە لە ڕێنماییکردنی وەبەرهێنەراندا: (ستراتیژییەکانی ڕاوێژکارانی خانووبەرە)

-  شیکاری بازاڕ: کلیلی هەر ستراتیژییەکی سەرکەوتوو شیکاری وردی بازاڕە. ڕاوێژکارانی خانووبەرە دەبێت زانیاری تەواوی هەبێت لەسەر نرخی خانووبەرە، ڕێژەی کرێ، ڕێژەی سوو ( ئەگەر سیستەمی بانکی کارا بوو )، بەرزبوونەوەی ڕێژەی دانێشتوان ( هۆکاری دێمۆگرافی) و کۆچکردن. ئەم شیکارییە یارمەتیدەرە بۆ پێشبینیکردنی گۆڕانکارییە ئەگەرییەکانی نرخ.

-   هەڵسەنگاندنی بەهای ڕاستەقینەی موڵکەکان: ڕاوێژکارانی خانووبەرە دەبێت توانا و ڵێهاتوویەکانی خۆیان  بەکاربهێنن بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا نرخەکانی ئێستا بەهای ڕاستەقینەی موڵکەکانە  یان نا. ئەم هەڵسەنگاندنانە بریتین لە ڕەچاوکردنی شوێنی موڵکەکە، کوالیتی، داواکاری چاوەڕوانکراوی داهاتوو و هۆکارە ئابوورییەکانی تر.

- پێشکەشکردنی ئامۆژگاری سەبارەت بە کاتی وەبەرهێنان( کڕین و فرۆشتن ): ڕاوێژکاری دروستی خانووبەرە یارمەتی وەبەرهێنەران دەدەن بۆ دیاری کردنی کاتی گونجاو بۆ کڕین یان فرۆشتن  و دوورکەوتنەوە لە زیانەکانی بڵقی خانووبەرە  کە لە ئەنجامی کاتی هەڵە لە چوونە ژوورەوە یان دەرچوون لە بازاڕدا دروست دەبێت وە ڕاوێژکاری خانووبەرە  بێویستە وەبەرهێنەران بەرەو ئەو موڵکانە ئاراستە بکات  کە بەهای ڕاستەقینەیان هەیە

- هەمەچەشنکردنی وەبەرهێنان: ڕۆڵی ڕاوێژکاری خانووبەرە تەنها بە ڕێنماییکردنی وەبەرهێنەران لە کەرتی خانووبەرەدا سنووردار نییە بەڵکو درێژدەبێتەوە بۆ پێشکەشکردنی ڕاوێژکاری سەبارەت بە هەمەچەشنکردنی وەبەرهێنان لە کەرتەکانی دیکەی وەک تەندروستی، پەروەردە، و گەشتیاری، بۆ دڵنیابوون لە هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات. وە هەروەها  ڕاوێیژی وەبەرهێنەران دەکەن  کە وەبەرهێنان لە بازاڕەکانی دیکەی خانووبەردا بکەن کە لە ڕووی یاسایی و ئابووری  جێگیرن، وەک ئیمارات و بەریتانیا و ...هتد. ئەم ستراتیژە یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی  مەترسی و بەدەستهێنانی سەقامگیری زیاتر لە گەڕانەوەی وەبەرهێناندا.

بۆ دەستەبەرکردنی گەشەی بەردەوامی خانووبەرە و دوورکەوتنەوە لەو هەڵانەی کە لە ماوەی ڕابردوودا زیانیان بە بازاڕ گەیاندووە، حکومەتی هەرێم دەتوانێت ئەو ڕاپرسییە ئامارییە کە لەم دواییانەدا ئەنجام درا وەک بنەمایەک بۆ پلاندانانی شارەکان بەکاربهێنێت. ئەم زانیاریانە تێگەیشتنێکی قووڵتر لە گەشەی دیمۆگرافی و پێداویستییەکانی دانیشتووان دەدات، وە یارمەتیدەرە بۆ ئاراستەکردنی گەشەپێدانی خانووبەرە بەگوێرەی خواستی ڕاستەقینە و کەمکردنەوەی مەترسی دارایی.

  زۆر گرنگە ئەو پڕۆژە نوێیانەی نیشتەجێبوون کە مۆڵەتی بیناسازی وەردەگرن، تایبەتمەندی و ستراتیژی جیاواز لەخۆ بگرن نەک تەنها وەک یەکەی نیشتەجێبوون  بەڵکو وەک ناوەندی بازرگانی و گەشتیاریش سەرنجڕاکێشش بن. واتە ئەم پڕۆژانە پێویستە جیاوازیان  هەبێت ، وەک دیزاینی داهێنەرانە،  بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای وزەی پاک و سەرچاوەی وزەی نوێبووەوە وەک وزەی خۆر و سیستەمی عەزلی پێشکەوتوو،  وە لە هەمانکاتدا دەتوانێت تێچووی وزە بۆ دانیشتووان کەم بکاتەوە و بەشداری بکات لە پاراستنی ژینگە. گرتنە بەری ئەم ڕێبازە نەک هەر سەرنجڕاکێشیی پڕۆژەکانی نیشتەجێبوون بەرز دەکاتەوە بەڵکو ڕەنگدانەوەی پابەندبوونی هەرێمە بە داهاتوویەکی سەوز و بەردەوام.

جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژیانە هەنگاوێکی گرنگە بەرەو بەهێزکردنی ژێرخانی هەرێم و پاراستنی داهاتووی بازاڕی خانووبەرە لە بڵقی خانووبەرە، کە لەکۆتیدا  دەبێتە هۆی ئەوەی هاوڵاتیان و وەبەرهێنەران و حکومەت  پارێزراو بن لە زیانەکانی ئەم بڵقە.

 

ئیدریس سلێمان عەبدوڵلا

پرۆفیسۆری یاریدەدەر

بەرێوەبەری کارگێری کۆمپانیای رۆیای نێودەوڵتی

بۆ خزمەتگوزاری خانووبەرە – لقی هەولێر